Waarom Johan Derksen bannen meer kwaad doet dan goed

impliceerde Derksen in de jaren ’70 een dronken, bewusteloze vrouw met een kaars te hebben gepenetreerd, een voorval dat hij een dag later nuanceerde door te stellen dat hij de kaars niet had ingebracht, maar tussen de benen van de vrouw had geplaatst.

De geest was intussen al uit de fles: politici, beroepsbabbelaars en tout bekend Nederland buitelden over elkaar heen om hun afkeuring uit te spreken. Velen riepen zelfs op tot een boycot. De boosheid richtte zich vooral op de joligheid waarmee in de uitzending op het verhaal van Derksen was gereageerd en waardoor slachtoffers van seksueel geweld zich gekwetst (zouden) voelen.

Door de stortvloed aan kritiek wisten sponsoren en mediabedrijven niet hoe snel ze hun handen van Derksen moesten aftrekken, vermoedelijk vanuit de angst zelf het mikpunt van hoon te worden. Ook SBS6 twijfelde of het met het tv-programma door moest gaan. Derksen zelf ervaarde de publieke reacties als een ongerechtvaardigde persoonlijke afrekening en hij besloot de eer aan zichzelf te houden; een besluit dat door veel van zijn criticasters weer werd opgevat als laf en misplaatst slachtoffergedrag.

In mum van tijd verzandde het gesprek over een belangrijk onderwerp in een potje jij-bakken.

Waarom Johan Derksen bannen meer kwaad doet dan goed

Einde gesprek

Het lijdt geen twijfel dat seksueel geweld, in welke vorm ook, onacceptabel is, zoals evenmin ter discussie staat dat slachtoffers brede, maatschappelijke steun verdienen. Deze boodschap ferm uitdragen is belangrijk. Tegelijkertijd valt op hoe vlug de aandacht verslapt en het vizier weer staat afgesteld op andere zaken. Niet voor het eerst komt een werkelijk gesprek over deze (en soortgelijke) serieuze thematiek nauwelijks van de grond.

Dat komt enerzijds omdat we elkaar in lastige gesprekken al gauw uit het oor verliezen. We meten als mensen de situatie naar onze eigen maat, zetten anderen in de schaduw van onze projecties en ontnemen hun daarmee de kans te tonen wie zij werkelijk zijn. In wezen tonen we ons apathisch voor de motieven van de ander en zijn te druk met het overbrengen van ons eigen gelijk. Van een conversatie is geen sprake meer.

Anderzijds ligt een oorzaak in de menselijke neiging om anderen te vereenzelvigen met wat ze doen of zeggen. In de psychologie heet dit verschijnsel de fundamentele attributiefout: mens en daad worden op elkaar gelegd. Dat heeft als onvermijdelijke consequentie dat in plaats van het gedrag de persoon als geheel wordt gediskwalificeerd: Johan Derksen doet vanaf nu niet meer mee.

Einde gesprek.

Zonde, omdat gesprekspartners elkaar op deze manier waardevolle inzichten onthouden, terwijl maatschappelijke vooruitgang stagneert. Zorgelijk bovendien, omdat de vrees voor (publieke) afwijzing niet uitnodigt tot kwetsbaarheid en het erkennen van fouten, waardoor we eenzamer, geïsoleerder en minder tolerant worden en de kans op conflict toeneemt.

Wat we wel moeten doen bij delicate gespreksonderwerpen

Nieuwsgierigheid is de sleutel

Al met al staat dus een hoop op het spel. Dat triggert de vraag: kan het ook anders – wat is nodig voor een betekenisvol gesprek? Het antwoord luidt: een nieuwsgierige houding. Een zinvolle conversatie en het zoeken naar (het begin van) een gedeelde basis, of dat nu gaat over seksuele moraal of iets anders, vereist bovenal de wens om te snappen wat de ander beweegt. Uiteindelijk snakken we daar allemaal naar: gezien worden als iemand met gedachten, emoties en intenties die waardevol zijn en aandacht verdienen. Slagen we daarin, dan ontstaat verbinding.

Dat klinkt simpel, maar zeker als denkbeelden of gedragingen haaks staan op onze eigen belevingswereld is nieuwsgierig zijn (en blijven) een helse opgave. Neurologisch gezien is dat goed verklaarbaar: ons brein, dat alles wat we waarnemen automatisch en onbewust categoriseert, registreert andersluidende opvattingen als bedreigend. Onze primaire reactie is dan om andersdenkenden te bestrijden of te mijden en op zoek te gaan naar informatie die onze ideeën bevestigt.

Gelukkig kúnnen we ermee stoppen anderen te vangen in ons web van aannames, al kost dat de nodige mentale energie, omdat we iedere persoon vanaf dan bewust apart zullen moeten evalueren en als individu moeten zien. Drie inzichten kunnen hierbij helpen.

We kunnen niet zonder elkaar

Om te beginnen is de cirkel van de innerlijke persoon groter dan de cirkel van het uiterlijke gedrag. Het gedrag, de woorden – ze vormen maar een deel van het verhaal en zeggen in wezen niets over wie we werkelijk zijn. Iemand die met 160 km/u over de snelweg scheurt, zal al gauw het stempel ‘asociaal’ opgedrukt krijgen. Maar wat als deze persoon onderweg blijkt naar het ziekenhuis omdat de vliezen van zijn zwangere vrouw zijn gebroken?

In de tweede plaats kunnen mensen niet zonder elkaar. De mens spreekt graag over zichzelf als een autonoom wezen. Maar dit beeld is een mythe, een misleidende beschrijving van wat wij mensen ten diepste zijn.[1] In alles zijn we namelijk verknoopt met anderen. Dat laat zich het meest voelen bij situaties die ons confronteren met kwetsbaarheid en eindigheid en waarvan we ons niet met een ‘quick fix’ kunnen verlossen. Ook conflicten bewijzen dat mensen geen afgescheiden individuen zijn. Kortom en met licht filosofische kwinkslag: de ‘zelf’ van de mens is niet afgescheiden, maar verdeeld over anderen, waardoor we bij afwijzing van de ander in zekere zin ook iets van onszelf afwijzen.

Tot slot: hoe tegengesteld mensen soms ook zijn (of lijken), de interactie met anderen brengt niet zelden nieuwe inzichten en is dus een verrijkende ervaring die bovenal wezenlijk is voor het mens-zijn.

De kunst van luisteren

De ander werkelijk willen begrijpen vormt de basis van een betekenisvol gesprek. Maar intentie alleen is niet genoeg. Een eveneens onmisbaar ingrediënt is aandachtig luisteren. Dat houdt in: je eigen agenda parkeren, vragen stellen en ruim baan geven aan de ander. Pas daarna zul je ook andersom een luisterend oor vinden en kun je zelf op het spreekgestoelte plaatsnemen.

Iemand die zich zijn leven lang heeft beziggehouden met de kunst van het luisteren, is Marshall Rosenberg. Als geen ander wist Rosenberg dat mensen gelaagde wezens zijn, die worden gedreven door behoeftes en zich emotioneel tonen wanneer hun behoeftes in het gedrang komen. Om in de woorden van Rosenberg zelf te spreken: “All what used to sound as criticism, judgments, blame are simple tragic, suicidal expressions of ‘please’.

Echt luisteren betekent luisteren zonder diagnoses, zonder oordeel, zonder wens de ander te veranderen, zonder gelijk te willen hebben. Het is evenmin aanhoren en mompelen “ik hoor wat je zegt”. Echt luisteren draait volgens Rosenberg om het leggen van verbinding met de gevoelens van de ander en, als ware je een detective, het achterhalen van diens onderliggende behoeftes: waar gaat het de ander nou eigenlijk om? Het zijn deze twee simpele, maar krachtige elementen die aan de basis staan van Rosenbergs model van Geweldloze Communicatie.

Vandaag Inside – in de herkansing

Terug naar de ophef rond Vandaag Inside – hoe had het ook gekund? Door op hun tong te bijten en Derksen onbevangen te bevragen naar de redenen van zijn ontboezeming en de frustraties over wat hij de woke-cultuur noemt, hadden critici de aanzet kunnen geven voor een verrijkend(er) dialoog. Andersom: Derksen had kunnen exploreren waar de boosheid bij zijn criticasters vandaan komt in plaats van zijn standpunt te verdedigen. Het zou een ander gesprek hebben opgeleverd, met meer wederzijds begrip en, wie weet, stappen in de goede richting.

Het vergt weliswaar moed en volharding – toch zijn nieuwsgierigheid en aandachtig luisteren de gloeiende kooltjes van hoop die, verscholen tussen de as van spaak gelopen gesprekken, de moeite waard zijn om telkens opnieuw te worden aangeblazen.

Patrick Slob

[1] Zie over het thema ‘autonomie’ de interessante hoorcollegereeks ‘Voorbij het Dikke Ik’ van filosoof Harry Kunneman: https://www.uvh.nl/hoorcolleges/voorbij-het-dikke-ik-hoe-nu-verder.